عدل

2-عدل:  

عدل به معنای اعتقاد وایمان به اینکه کارهای خداوند متعال از سر دادگری و شایستگی است و به هیچ کس ظلم نمی‌کند و با هر موجودی، چنانکه شایسته‌ اوست رفتار می‌کند.

عدل به تمامى معانى آن به نحوى در علم کلام مورد بحث و بررسى قرار گرفته است..لکن«عدل» در لغت به معناى «میانه‌روى» و اجتناب از افراط و تفریط ، تعادل و تساوى و عدم تبعیض و... است.عدل به معناى دورى از گناهان کبیره، عدل با مفهومى اخلاقى به معناى رعایت حقوق دیگران در مقابل ظلم ،عدل با مفهومى اجتماعى به معناى توزیع عادلانه امکانات اجتماعى و امکان بهره‌ورى یکسان مردم از امکانات تربیتى، فرهنگى، علمى، اقتصادى و رفاهی و...،عدل به معناى متعادل و موزون و قرار گرفتن هر چیزى در جاى مناسب خودش، به این منظور که آن چیز در پى تعامل با سایر امور، نظامى عالی بسازد و عالم هستى را به سوى هدفى معیّن سوق دهد. این معنا از آن‌جا که نگاهى به کل نظام هستى دارد، مفهومى فلسفى قلمداد می‌شود.
در قرآن کریم نیز واژه عدل در معانى لغوى و اصطلاحى مختلف آن به کار برده شده است، لکن اکثر موارد آن، به صورت نفى ظلم از خداوندو عدالت وبخشندگی او در ثواب و عقاب در دنیا یا آخرت است.در سایر موارد، قسط و عدل را هدفى مهم براى بعثت انبیاء دانسته و انبیاء و سایر مردم را به رعایت عدالت و احترام به حقوق یکدیگر و عدم تجاوز به حقوق دیگران دعوت نموده و به قضاوت عادلانه و منصفانه دستور داده است. به علاوه؛ خلقت آسمان‌ها و زمین و انسان را متعادل و متوازن معرفى می‌نماید.

خدا وند متعال در آیه های 7و8و9 سوره الرحمن می فرماید:

(وَالسَّماءَ رَفَعَها وَوَضَعَ المیزانَ)

وآسمان را بر افراشت و(درآن)میزان نهاد.

(اَلَّا تَطغَو فِی المیزان)

تادر وزن کردن خلاف نکنید.

(وَاَقیمُوالوَزنَ بِالقِسط ...)

وترازو را به انصاف برپادارید.
از میان معانى فوق، عدل الهی در مقام ثواب و عقاب بیش از بقیه مورد بحث و بررسى  واقع شده است.
در این میان شیعیان معتقدند: خلف وعده و کذب و ظلم از جانب خداوند ممکن نیست و هر آنچه از خداوند صادر شود، عدل و عین عدالت است. بنابراین، با توجه به وعده‌هایى که قرآن کریم داده است و با توجه به این‌که خلف وعده از خداوند محال است، پس بنابراین به میزان  اعمال هر کسی به او عقاب وپاداش داده خواهد شد.آیه 7و8سوره مبارکه زلزله روشنگر این بحث ما خواهدبود.

(فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّةٍ خَیرَاً یَرَهُ)

پس هر که به اندازه ذره ای نیکی کند (پاداش)آنرا می بیند.

(فَمَن یَعمَل مِثقالَ ذَرَّةٍ شَرَّاً یَرَهُ)

پس هر که به اندازه ذره ای بدی کند (عقاب)آنرا می بیند.

به حدیثی از پیامبر عظیم الشأن اسلام ،ختم رسل،محمد بن عبدالله سلام الله وصلواته علیه اشاره میکنم که فرمودند:

« بالعدل قامت السموات و الارض »
" آسمان و زمین به موجب عدل برپاست " .
عدل دردوحالت مورداستفاده و بررسى قرار گرفته است:
الف. عدل تکوینی:
خداوندهر مخلوقى رامتعادل و متوازن خلق کرده و اجزاى تشکیل دهنده آن را به گونه‌اى تعبیه نموده که بتوانند در مجموع، آن موجود را به کمال لایق برسانند. از طرفی دیگر به هر موجودى در عالم آفرینش نقشى خاص داده شده، تا کل عالم هستى نیز به صورت منسجم و هماهنگ به سوى هدفى از پیش مقرر شده، حرکت نماید.بعنوان مثال انسان ذاتا حقگرا بوده وعدالت رادوست میدارد .هیچ موجودی ذاتا از ظلم وفساد وزور گویی و...خوشش نمی آید .همانگونه که محبت ونوازش درمورد یک حیوان او راوادارمیکند که به سمت تو بیاید ودر کنارت احساس آرامش کند برعکس، اذیت وآزار وظلم، اورا وادار به فرار ودوری جستن ازتو میکند.حال آنکه اویک حیوان است وعقلی ندارد ولی معنای خوبی وبدی ومحبت وآزار رامی فهمد. ماکه انسانیم ودارای عقل وقوه تشخیص فعل خوب وبد راداریم چه باید بگوییم وپیرامون محیط خودچگونه باید رفتارنماییم.
ب.عدل تشریعى رامی توان در دو مورد دانست:
1-عذاب به خاطر عدم انجام تکالیف الهی :خداوند کسى را به خاطر ترک تکلیف از روى جهل ونادانی (البته اگر قاصر باشد نه مقصر) عذاب  نخواهد نمود. از این‌رو؛ اگر کسى با راهنما و معلم دینی مواجه نگردید تا با دین آشنا شود و توان مهاجرت و تحقیق را نیز نداشت، مستضعف محسوب می‌شود و به دلیل اعمال جاهلانه خویش عقاب نمی‌گردد.
2-پاداش وعذاب به اندازه حد تکلیف الهی: خداوند بیش از توان انسان از او تکلیفى نخواسته و عُسر و حَرَج را از کسانى که معذورند، برداشته است. از هر کسى تنها در حد توانش انتظار می‌رود و اعمالش نیز طبق توانایی‌هایش ارزیابى می‌گردد. اگر نیک باشد، پاداش داده می‌شود و اگر بد باشد، عذاب می‌گردد.چنانجه خداوند درقسمتی ازآیه 286 سوره مبارکه بقره می فرمایند:

(لایُکَلِّفُ اللهُ نَفسَاً اِلّا وُسعَهَا...)

خدا هیچ کس راجز به اندازه توانش تکلیف نمیدهد.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                 
خداوند در قیامت  به عدالت عمل می‌کند؛ نیکان را پاداش و بدکاران را عقاب می‌نماید.
قابل توجه است که در ادعیه امامان معصوم‏(ع) همواره از عدالت خداوند به او پناه برده شده است و در قرآن نیز صفت عدل به صورت سلب ظلم به خداوند نسبت داده شده است. رمز آن این است که اطاعت از حق و عبادت او آن‌گونه که شایسته او است، و شکر نعمات او به گونه‌اى که جبران نعمات و هدایاى الهی را بنماید، در توان کسى نیست؛ چرا که توفیق اطاعت و شکر او نیز خود تفضّلى دیگر و موهبتى دیگر است و شکرى جدید را می‌طلبد.
سنت الهی بر دادن پاداش چندبرابر در مقابل اطاعت و تشکر واقع شده است. به همین جهت، خداوند دربرابر یک عمل نیک چندین برابر حسنه به مؤمنان، پاداش می‌دهد، وآنقدر رحمان ورحیم است  از عذاب اخروى مُجرمان نیز به راههای مختلف: از راه بلایاى دنیوى، سکرات مرگ و قبر و محشر و شفاعت می‌کاهد، به آنها تخفیف می‌دهد و آنها را به اندازه اعمال زشت وکرداربدشان مؤاخذه نمی‌کند.از این‌رو؛ خداوند در مقام ثواب و عقاب اهل فضل و جود و احسان و عفو و مغفرت است.
شایان ذکر است که اعتقاد به عدالت الهی در تمامى ابعاد آن، داراى آثار عقیدتى وعلمى و عملى فراوانى است. این اعتقاد، در ارائه دلیل‌هاى اثبات نبوت و امامت و معاد مورد استفاده قرار می‌گیرد و در استنباط احکام نیز نقشى عظیم را ایفا می‌کند. با امید به عدل الهی در قیامت، صبر در مقابل ظلم و ستم دیگران آسان‌تر و مؤمنان به انجام حسنات و سبقت بر خیرات و اقامه عدل و قسط در جامعه و رعایت حقوق یکدیگر تشویق می‌شوند.
نقطه مقابل عدل، ظلم است.و ظلم عبارت است از پایمال کردن حقوق و تجاوز و تصرف در حقوق دیگران  .
منظور از عادل بودن خدا این است که استحقاق و شایستگی هیچ موجودی را  مهمل نمی گذارد و به هر کس هر چه را استحقاق دارد می دهد.

اثبات عدل الهی

عدل واژه ای است که بشراز بدو تمدن انسانی که خود را شناخته ،برای ایجاد کردن آن کوشیده است . مساله عدالت، مساله ای است که ازیک سوانسان به عنوان تنها موجود مستقل وصاحب عقل وحقیقت جو، درعین حال مختار وآزاد پیوسته درپی یافتن خالق وآفریننده خویش بوده وازسوی دیگربرای ایجاد عدالت کوشیده چون ازنقطه مقابل آن

که ظلم باشد بسیار نفرت داشته است.

خداوند عالم است؛ قادر است؛ عادل است؛ حکیم است؛ رحمان و رحیم و ازلی و ابدی است؛ خالق و رازق است؛ چرا از میان همۀ صفات خداوند، عدالت که یکى از صفات خدا است از سوى علماى بزرگ به عنوان یک اصل از اصول پنجگانه دین شناخته شده است؟

در پاسخ این سؤال مهم باید به چند نکته توجّه کرد:

الف:عدالت از میان صفات خدا چنان اهمیّتى دارد که بسیارى از صفات دیگر به آن بازگشت مى کند، زیرا «عدالت» به معنى وسیع کلمه قرار دادن هر چیز در جاى خویش است، در این صورت حکیم و رزّاق و رحمان و رحیم و مانند آنها همه بر آن منطبق مى گردد.

ب: مسئله معاد نیز متّکى به مسئله «عدل الهى» است، رسالت پیامبران، مسئولیّت امامان، نیز با مسئله عدالت خدا ارتباط دارد.

در آغاز اسلام اختلافاتی در مسئله عدالت پروردگار میان مسلمانان در گرفت،که بنده حقیر به خلاصه ای از آن اشاره میکنم.

گروهى از مسلمانان اهل سنّت که «اشاعره» نامیده مى شدند به کلّى منکر عدالت خداوند شدند و گفتند در مورد خدا عدالت و ظلم مفهوم ندارد، تمام عالم هستى ملک اوست و به او تعلّق دارد، و هر کار کند عین عدالت است، آنها حتّى معتقد به حسن و قبح عقلى نبودند، مى گفتند عقل ما خوبى و بدى را به تنهایى نمى تواند درک کند، حتّى خوبىِ نیکى کردن و بدىِ ظلم را. «اشاعره» می گفتند اگر خدا بخواهد همه پیامبران ونیکان را به دوزخ بفرستد، و همه بدکاران و جانیان را به بهشت، ظلم نیست. سخنی بس گزاف و زشت و شرم آور و بى پایه اى گفته اند که هیچ عقل سلیمی آنرا نمی پذیرد. (و از این قبیل اشتباهات فراوان داشتند.)و«غیر عدلیه»نامیده شدند.گروه دیگرى از اهل سنّت که «معتزله» نامیده شدند و تمام جمعیّت «شیعه» معتقد به اصل عدالت در مورد پروردگار بودند و مى گفتند او هرگز ظلم و ستم نمى کند.براى جدا شدن این دو گروه از یکدیگر، گروه دوم را «عدلیه» نامیدند که عدل را به عنوان علامت مکتب خود جزءِ اصول مى شمردند و شیعه نیزجزءِ عدلیه بود واما شیعه براى مشخّص ساختن مکتب خود از گروه عدلیه، «امامت» را نیز جزء اصول دین قرار داد.بنابراین هر کجا سخن از «عدل» و «امامت» است معرف مکتب «شیعه دوازده امامی» است.

 از آنجا که فروع دین همواره پرتوى از اصول دین است، و پرتو عدالت پروردگار در جامعه بشرى فوق العاده مؤثّر است، و مهم ترین پایه جامعه انسانى را عدالت اجتماعى تشکیل مى دهد، انتخاب اصل عدالت به عنوان یک اصل از اصول دین، رمزى است به احیاى عدل در جوامع بشرى و مبارزه با هر گونه ظلم و ستم.

همان گونه که توحید ذات و صفات پروردگار و توحید عبادت و پرستش او نور وحدت و یگانگى و اتّحاد در جامعه انسانى مى باشد و توحید صفوف را تقویت مى کند.رهبرى پیامبران و امامان نیز الهام بخش مسئله «رهبرى راستین» در جوامع انسانى است. بنابراین، اصل عدالت پروردگار که حاکم بر کل جهان هستى است رمز و اشاره اى به لزوم عدالت در جامعه انسانى در تمام زمینه هاست. عالم بزرگ آفرینش با عدالت برپاست، جامعه بشرى نیز بدون آن پابرجا نخواهد ماند. .

معنى عدالت خداوند این است که نه حق کسى را از بین مى برد، و نه حق کسى را به دیگرى مى دهد. و نه در میان افراد تبعیض قائل مى شود، او به تمام معنى عادل است. مثلا اگر در یک جامعه بزرگ همه خطاکار باشند جز یک نفر، خدا حساب آن یک نفر را از دیگران جدا مى کند، و او را در مجازات در کنار گناهکاران قرار نمى دهد.

نکته مهم دیگرى که اشاره به آن در این بحث لازم است این است که گاهى «عدالت» با «مساوات» اشتباه مى شود و گمان مى رود معنى عدالت آنست که رعایت مساوات شود، در حالى که چنین نیست.

در عدالت هرگز مساوات شرط نیست، بلکه استحقاق و اولویت ها باید در نظر گرفته شود.بعنوان مثال عدالت در میان شاگردان یک کلاس این نیست که به همه آنها نمره مساوى بدهند و عدالت در میان دو کارگر این نیست که هر دو مزد مساوى دریافت دارند، بلکه عدالت به این است که هر شاگردى به اندازه معلومات و لیاقتش،«نمره»  و هر کارگرى به اندازه کار و فعّالیّتش«مزد» دریافت دارد.

پیامدهای عدل چیست؟
عدل عبارت است از قرار دادن هر چیز و هر کس در جایگاه خودش عدل یعنی تشخیص و تخصیص حدود وحقوق متقابل .عدل  از صفات خداوند وانسانهای خداگونه است عدل جامعه را به آرامش و صلح می رساند عدل رفتاری است که حق هر ذیحقی را می دهدعدل رضایت و خوشحالی را نسبت به استحقاق به هر کس می دهد.عدل  رفتاری است که موجب صلح و ارتقاء روابط بین فردی می شود.عدل امنیت و رفاه مردم را تضمین می کند.عدل صفتی است که هر کس بخواهد می تواند صاحب آن شود گرچه عدل مطلق مخصوص خداست.عدل باعث نظم ، همکاری ، مشارکت و مداومت روابط می شود. عدل دلها را با هم نزدیک و صمیمی می کند. عدل پیشرفت و رشد همه انسانها را تنظیم و تضمین می کند عدل مانع اشتباهات و گرفتاریهای بیهوده در زندگی می شود عدل باعث نجابت و صداقت پنهان و آشکار در روابط می شود عدل باعث رشد مالی و مانع هزینه های بیهوده می شود عدل موجب به رسمیت شناختن انسانیت انسانهاست عدل مانع تبعیض ، تمایز و تفاوتهای طبقاتی خدادادی می شودعدل همدلی و مودت انسانها را بیشتر می کندعدل عشق و محبت را بین انسانها آسان می کندعدل انرژی و قوای جسمی و روانی را زیاد می کند.عدل  قدرت و شهامت فردی و اجتماعی را افزایش می دهد.عدل دوراندیشی و عاقبت اندیشی ، پیش بینی و مسئولیت پذیری را محقق و آسان می کند عدل اعتماد و اعتبار را بین افراد وملتها گسترش و توسعه می دهد.عدل مانع دروغ ، خیانت، ظلم و استکبار می شودو...

 عدالت از مفاهیم بنیادین دینی بوده که همه ادیان الهی با هدف تحقق این اصل از سوی خدای متعال بواسطه انبیاء نازل گشته اند. مهمترین دغدغه پیام آوران الهی بعد از شناخت خدا و نزدیک کردن انسان به او، ایجاد و بسط عدالت بوده است. دین اسلام نیز به عنوان خاتم ادیان، تحقق عدالت را در سر لوحه اهداف خود قرار داده است. در این راستا باید خاطر نشان کرد که وجود 29 آیه از قرآن در باب عدالت، شاهدی بر اهتمام اسلام بر این اصل می باشد.

علاوه بر جایگاه عدل به عنوان صفت الهی، باید خاطر نشان کرد که بعثت پیامبران الهی در میان بشر نیز برای دو هدف اساسی بوده است: یکی برقراری ارتباط صحیح میان بنده و خالق، یعنی آنچه که در کلمه طیبه لا اله الا الله خلاصه میشود. دوم؛ برقراری روابط حسنه و صالحه میان افراد بشر.

خداوند متعال درآیه 45و46سوره احزاب در مورد هدف اول میفرماید:

(یَا اَیُّها النَّبِیُّ اِنَّا اَرْسَلْنَاکَ شاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذیراً وَ دَاعِیَاً اِلَی الله بِاِذْنِهِ و َسِراجاً وَ مُنیراً)

ای پیامبر ما تورا شاهد ومژده رسان وبیم دهنده ودعوت کننده به سوی خدا به فرمان او وچراغی تابان فرستاده ایم .

و در مورد هدف دوم میفرماید:

( لقد ارسلنا بالبینات‌ و انزلنا معهم‌ الکتاب‌ و المیزان‌ لیقوم‌ الناس‌ بالقسط‌)

همانا فرستادگانمان را با دلایل روشنی فرستادیم و همراه ایشان کتاب و ترازو فرود آوردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.
عدل‌ به‌ مفهوم‌ اجتماعی‌ هدف‌ «نبوت‌» و به‌ مفهوم‌ فلسفی‌ مبنای‌ «معاد» است‌. خداوند متعال درقرآن‌ کریم‌ در بیان‌ هدف‌ ازفرستادن‌ انبیاء برای رعایت عدالت چنین‌ می‌فرماید:

 (شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکه و اولوا العلم قائمآ بالقسط)

خداوند، فرشتگان و دارندگان دانش گواهی می دهند که معبودی جز خدای یکتا نیست که بپا دارنده عدل است،
 رعایت‌ استحقاقها و عطا کردن‌ حق به ذی حق، معنی‌ حقیقی‌ عدالت‌ اجتماعی‌ بشری‌، یعنی‌ عدالتی‌ که‌ در قانون‌ بشری‌ باید رعایت‌ شود و افراد بشر باید آنرا محترم‌ بشمارند .عدل‌ الهی‌ ایجاب‌ می‌کند که‌ هیچگونه‌ تبعیض‌ و تفاوتی‌ در میان‌ مخلوقات‌ در کار نباشد.

ما افراد بشر، فردی‌ از نوع‌ خود را که‌ نسبت‌ به‌ دیگران‌ قصد سوئی‌ نداشته‌ باشد و به‌ حقوق‌ آنها تجاوز نکند هیچگونه‌ تبعیضی‌ میان‌ افراد قائل‌ نگردد در آنچه‌ مربوط‌ به‌ حوزه‌ حکومت‌ و اداره‌ اوست‌ با نهایت‌ بی‌ طرفی‌ به‌ همه‌ بیک‌ چشم‌ نگاه‌ کند در مناقشات‌ و اختلافات‌ افراد طرفدار مظلوم‌ و دشمن‌ ظالم‌ بوده‌ باشد چنین‌ کسی‌ را دارای‌ نوعی‌ از کمال‌ می‌دانیم‌ و روش‌ او را قابل‌ «تحسین‌» می‌شماریم‌ و او را «عادل‌« می‌خوانیم‌.
اصولا شناخت‌ خدا بعنوان‌ «امرکننده‌ به‌ عدل‌» و «به‌ پادارنده‌ عدل‌» اساسی‌ترین‌ معرفتی‌ است‌ که‌ در ادیان‌ آسمانی‌ رابطه‌ بشر با خدا بر آن‌ استوار شده‌ است‌.
 اما من از عدالت بر داشتی دیگری نیز دارم که در تعریف آن باید علاوه بر معنی لغوی آن برداشتهای عرفی آنرا نیز بگنجانم چراکه عامه مردم با توجه به معنی عرفی آن به چیزی رو آورده ویا رو گردان می شوند.من بعنوان یک مسلمان وبرای تحقق امر به معروف ونهی ازمنکربه اکثرتریبون داران وموثرین اجتماعی ،به مدیران ورؤسای پشت میز نشین ومسئولین هشدار می دهم که از خدا بترسند و به میزان تاثیرشان در اینهمه بی عدالتی و خالی کردن اجباری جیب مستمندان ،خوردن حق کارگران بی بضاعتی که فقط حقوق بخور ونمیری دریافت میکنند،ونصف حقوقشان در قالب پیمانکاری به جیب صاحبان شرکتها میرود، جوانی که بیکار است و ،هزینه ازدواج ندارد وبه بیراهه کشیده میشود ،استعدادهای بی نظیر وسازنده ای که برای شکوفاییش هزینه لازم است وحامی ندارد،زن بیوه ای که برای سیر کردن شکم بچه های یتیم و پرداخت اجاره بهای خانه استیجاریش مجیور به تن فروشی میکند،دختری که بجای تحصیل وازدواج،برای تهیه هزینه داروی پدر یا مادر بیمارش ،خودرادر اختیار دیگران قرار میدهدو... توبه کنند.زیرا پول کلانی که  به جیب میزنند وبرای سالگرد ازدواج خود ماشین میلیاردی به همسرشان هدیه میدهند ودربهترین جای شمال ویلای آنچنانی برای تولد فرزندشان به او می بخشند،مهمانیهای آنچنانی که هزینه یک شب آنرا یک کارگر تا آخرعمرش با جان کندن وزحمت نمی تواند حصول نمایدچه برسد به جوان پر انرژی وبیکاری که برای نان شبش مانده،و...حق اینگونه افرادیست که باید به آنها داده شودوازاین همه فساد واعمال ناپسندی که موجب بی عدالتی ونابودی اجتماع میشودوخشم وغضب خدا وند قهار را برمی انگیزد،جلوگیری شود.

خداوند همه ی ما را به راه راست هدایت نماید.